స్థలపురాణం :

పూర్వం త్రేతాయుగంలో భరద్వాజ మహర్షి శ్రీ మహావిష్ణువు కోసం ఘోర తపస్సు చేయాలని నిర్ణయించుకుని.. దక్షిణ హిందూ దేశానికి వెళతాడు. ఆ సందర్భంలో కృష్ణానదికి దగ్గరలో వున్న ఒక కొండ ప్రాంతానికి చేరుకున్న తరువాత అక్కడే వున్న ఒక కొండ మీద ఆశ్రమాన్ని నిర్మించుకుని విష్ణుదేవుని కోసం కొన్ని వందల సంవత్సరాలవరకు ఘోర తపస్సును ఆచరించాడు. శ్రీ మహావిష్ణువు, భరద్వాజ మహర్షి ఘోర తపస్సును మెచ్చుకుని, అతని ముందు ప్రత్యక్షమవుతాడు.

అప్పుడు విష్ణువు.. ‘‘నీ తపస్సుకు నేను సంపన్నుడయ్యాను. నీకు ఏం కావాలో కోరుకో’’ అని అంటాడు. దానికి సమాధానంగా భరద్వాజ మహర్షి... ‘‘ఓ విష్ణుదేవా! ఈ ప్రాంతంలో నివసిస్తున్న ప్రజలు ఎన్నో అష్టకష్టాలు ఎదుర్కుంటున్నారు. అన్నివేళలా రకరకాల సమస్యలతో బాధపడుతున్నారు. అటువంటి ప్రజలకు తమ బాధలను చెప్పుకోవడానికి, కొద్దిసేపటి వరకు సేద తీర్చుకోవడానికి నీ అంశతో ఇక్కడో ఆలయాన్ని నిర్మించు. అప్పుడే వారు తమ బాధలను నీతో వ్యక్తపరుచుకుని సంతోషిస్తారు’’.

‘‘ప్రజల జీవన విధానాలను మార్చడానికి, వారిని ఎల్లప్పుడూ సంరక్షించడానికి పవిత్రమైన ఈ పర్వతంమీద నువ్వే స్వయంగా కొలువై వుండు. దూర ప్రాంతాలవరకు కూడా ప్రజలకు తాగడానికి కనీసం నీళ్లు కూడా లేవు. కాబట్టి వారి దాహాన్ని తీర్చడానికి ఈ కొండ ప్రాంతానికి దగ్గరలోనే నిర్మలమైన జల తరంగణిని కూడా నిర్మించు. ప్రజలకు తోడుగా వుండి, వారిని నిత్యం కాపాడు’’ అని కోరుకుంటాడు. విష్ణువు ఆ మహర్షి కోరికను మెచ్చుకుని... ‘‘నువ్వు కోరినట్లే జరుగుతుంది. తథాస్తు’’ అని చెప్పి.. అక్కడి నుంచి అదృశ్యమయ్యాడు.

తరువాతిరోజు భరద్వాజ మహర్షి తెల్లవారుజామునే లేచి చూడగా.. తిరుమలగిరి కొండపై అఖండ శిలారూపంలో వెంకటేశ్వరు స్వామి స్వయంభువుగా అవతరించాడు. అలాగే ఆయన వెనుక భాగంలో పెద్దశిలా వల్మీకం కూడా వెలిసింది. అదేవిధంగా వెంకటేశ్వరునికి తూర్పుభాగంలో ఎడమకాలి పాద ఘట్టనతో కోనేరు ఏర్పడింది. పెద్ద రాతిపుట్ట, వెంకటేశ్వరుడు కలిసి వుండటం ఒక పెద్ద విశేషపూర్వకంగా చెప్పుకోవచ్చు. ఇలా ఈ విధంగా శ్రీ మహావిష్ణువు, వెంకటేశ్వర స్వామిరూపంలో స్వయంభువుగా అవతరించి, ఇక్కడే వున్న ప్రాంతప్రజలను సంరక్షిస్తున్నాడు.

ఆలయ విశేసాలు :
జగ్గయ్యపేటలోని నేషనల్ హైవేమీద చిల్లకుంట సెంటర్ నుంచి 2 కిలోమీటర్ల దూరంలో తిరుమలగిరి అనే ఒక చిన్న ఊరు వుంది. ఈ కొండప్రాంతంలోనే శ్రీ వెంకటేశ్వర స్వామివారి ఆలయం ఎంతో ప్రాముఖ్యతను సంతరించుకుంది. శ్రీదేవి, భూదేవి సమేతంగా శ్రీవెంకటేశ్వరస్వామి ఈ తిరుమలగిరి కొండలో కొలువైవున్నాడు. ఈ ఆలయాన్ని సందర్శించుకోవడానికి దూరప్రాంతాల నుంచి కూడా భక్తులు విచ్చేస్తుంటారు. గ్రామానికి ఉత్తరంవైపుగా వుండే ఈ తిరుమలగిరి కొండను ఎంతో పవిత్రంగా భావిస్తారు.

అటువంటి కొండపై వున్న ఈ స్వామివారి ఆలయాన్ని దర్శించుకుంటే.. అనుకున్న పనులన్నీ పూర్తవుతాయని ఈ ప్రాంతంలో వున్న ప్రజలు, స్థానికులు, దేవాలయ పూజారులు, పండితులు ఎంతగానో విశ్వసిస్తుంటారు. ఈ గ్రామం కూడా చాలావరకు తిరుమల తిరుపతిని పోలి వుంటుంది. తిరుపతికి జంటగా అలివేలు మంగాపురం అనే ప్రాంతం ఎలా వుందో... ఈ తిరుమలగిరికి కూడా జంటగా మంగొల్లు అనే ప్రాంతం వుంది. ఈ మంగొల్లు ప్రాంతంలో పూర్వం అలివేలు మంగమ్మ నివసించేదని అక్కడి ప్రజల విశ్వాసం. అందుకే ఆ ఊరికి ఆ పేరు వచ్చిందని వారు చెబుతుంటారు.